جنگ مدرن به‌عنوان یک تهدید چندبُعدی برای محیط‌زیست عمل می‌کند که پیامدهای آن در سطوح مختلف قابل بررسی است. برای درک ابعاد و پیامدهای فاجعه‌ی محیط‌زیستی ممکن و محتمل این جنگ و راهبردهای مدیریتی، به موارد زیر اشاره می‌نمایم:

◼️ تهدیدهای فوری و اثرات کوتاه‌مدت
🔍 نمونه: آلودگی بحرانی هوا
مهم‌ترین منابع انتشار آلاینده، پالایشگاه‌های بزرگ مانند پالایشگاه پارس جنوبی با ظرفیت روزانه ۷۰۰ هزار بشکه و نیروگاه‌های سیکل ترکیبی خواهند بود. بر اساس تجربه‌ی جنگ کویت در سال ۱۹۹۱، پیش‌بینی می‌شود غلظت ذرات معلق کوچک‌تر از ۲.۵ میکرون (PM2.5) به ۲۰۰۰ میکروگرم بر مترمکعب برسد که ۸۰ برابر حد مجاز سازمان جهانی بهداشت است. این وضعیت می‌تواند موجب افزایش ۴۰ درصدی مرگ‌ومیر ناشی از بیماری‌های تنفسی شود.
🔍 نمونه: بحران منابع آبی
سدهای مهم کشور مانند سد کارون ۳ که آب شرب ۲ میلیون نفر را تأمین می‌کند، در معرض تهدید جدی قرار دارند. تجربه‌ی تخریب سد کاخوفکا در اوکراین نشان داد که چنین اتفاقی می‌تواند منجر به آلودگی ۵۰۰ کیلومتر از مسیر رودخانه شود. در صورت وقوع چنین رویدادی، پیش‌بینی می‌شود غلظت نفت خام در آب به ۵۰۰ قسمت در میلیون برسد که برای اکوسیستم‌های آبی کاملاً کشنده است.

◼️ اثرات میان‌مدت (۶ تا ۱۲ ماه پس از جنگ)
🔍 نمونه: فروپاشی اکوسیستم‌های کلیدی
جنگل‌های هیرکانی به‌عنوان میراث جهانی یونسکو با مساحت حدود ۱.۹ میلیون هکتار در معرض تهدید جدی قرار دارند. بر اساس تجربه‌ی جنگ سوریه که منجر به کاهش ۴۰ درصدی پوشش جنگلی شد، می‌توان پیش‌بینی کرد که در صورت وقوع جنگ، حدود ۶۰۰ هزار هکتار از این جنگل‌ها، یعنی ۳۰ درصد، در معرض نابودی قرار گیرند.
🔍 نمونه: پیامدهای کشاورزی
خاک‌های کشاورزی استان خوزستان ممکن است تا عمق ۵۰ سانتی‌متری به سرب با غلظت ۳۰۰۰ میلی‌گرم بر کیلوگرم آلوده شوند. این میزان، ۶۰ برابر حد مجاز محیط‌زیستی است و می‌تواند موجب کاهش ۷۰ درصدی محصول گندم در این استان شود.

◼️ پیامدهای بلندمدت (بیش از ۵ سال)
🔍 نمونه: تغییرات اقلیمی محلی
در صورت ادامه‌ی جنگ، پیش‌بینی می‌شود به‌ویژه دمای متوسط استان‌های جنوبی کشور تا ۲ درجه‌ی سانتی‌گراد افزایش یابد. این افزایش دما می‌تواند همراه با کاهش ۳۰ درصدی بارندگی در منطقه‌ی زاگرس مرکزی باشد که تأثیرات مخربی بر منابع آب زیرزمینی خواهد داشت.
🔍 نمونه: تبعات سلامت عمومی
مطالعات انجام‌شده بر روی جمعیت‌های در معرض جنگ نشان می‌دهد که احتمال افزایش ۵ برابری موارد سرطان وجود دارد. همچنین انتظار می‌رود بیماری‌های تنفسی در ۴۰ درصد جمعیت کشور شایع شود.

⚙ مدیریت بحران: راهکارهای علمی و عملیاتی
📌 سیستم پایش یکپارچه‌ی محیط‌زیستی
پیاده‌سازی شبکه‌ای شامل ۵۰۰ ایستگاه سنجش چندپارامتره که قادر به اندازه‌گیری هم‌زمان آلاینده‌های هوا، آب و خاک هستند، ضروری است. این سیستم باید با پهپادهای نمونه‌بردار پیشرفته تکمیل شود که قابلیت جمع‌آوری داده‌ها از مناطق صعب‌العبور را دارند.
📌 فناوری‌های پیشرفته‌ی پاک‌سازی
استفاده از نانوذرات اکسید آهن (Iron Oxide Nanoparticles) برای پاک‌سازی آب‌های آلوده به نفت با کارایی ۹۸ درصد توصیه می‌شود. این فناوری در پاک‌سازی خلیج مکزیک پس از نشت نفت شرکت BP موفقیت‌آمیز بوده است. برای پاک‌سازی خاک‌های آلوده، فناوری پلاسمای سرد (Cold Plasma) با کارایی ۹۰ درصد پیشنهاد می‌شود.
📌 برنامه‌های حفاظت اضطراری از گونه‌ها
برنامه‌ی انتقال ژنتیک (Genetic Rescue) برای ۱۲ گونه‌ی جانوری در معرض خطر مانند یوزپلنگ آسیایی باید اجرا شود. این برنامه شامل جمع‌آوری و نگهداری نمونه‌های ژنتیکی در بانک‌های جهانی ژن است. همچنین، ایجاد چند منطقه‌ی حفاظت‌شده‌ی موقت با مساحت کل چندین هزار هکتاری ضروری خواهد بود.

📐 راهبردهای کلان و خط‌مشی‌گذاری 📐
☑️ دیپلماسی محیط‌زیستی بین‌المللی
فعال‌سازی پروتکل ممنوعیت استفاده‌ی نظامی از محیط‌زیست (Environmental Modification Convention) که در سال ۱۹۷۷ به تصویب رسیده است، باید در دستور کار قرار گیرد. همچنین، تشکیل یک دادگاه ویژه‌ی محیط‌زیستی تحت نظر دیوان بین‌المللی دادگستری می‌تواند راهکار حقوقی مناسبی باشد.
☑️ سازوکارهای مالی و اقتصادی
تأسیس صندوق جبران خسارات محیط‌زیستی با سرمایه‌ی اولیه‌ی ۵۰ میلیارد دلار که از طریق مشارکت کشورهای عضو اوپک و سازمان‌های بین‌المللی تأمین می‌شود، ضروری است. انتشار اوراق قرضه‌ی سبز با بازده سالانه‌ی ۷ درصد می‌تواند بخشی از منابع مالی را تأمین کند.
☑️ برنامه‌های بازسازی اکولوژیک
اجرای پروژه‌ی ۱۰ ساله‌ی احیای تالاب‌ها باید در اولویت قرار گیرد. برنامه‌ی کاشت ۱۰۰ میلیون اصله درخت از گونه‌های مقاوم به خشکی مانند گونه‌های بومی پسته‌ی وحشی، سنجد، بادام کوهی و داغداغان می‌تواند به تثبیت خاک‌های آسیب‌دیده کمک کند.
🔑 در نهایت، برای مواجهه با این چالش چندبُعدی، تدوین «استراتژی ملی تاب‌آوری محیط‌زیستی» پیشنهاد می‌شود.
۲۸ خرداد ۱۴۰۴
آل‌محمد